افضلیت امام علیامیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فضائل بی‌شماری دارد که در قرآن و روایات صحیح و معتبر فریقین بیان شده است. یکی از فضیلت‌های آن حضرت بر اساس روایات معتبر شیعه و اهل‌سنت، پیشگامی آن حضرت، بر پیشینیان (تمامی مخلوقات در امت‌های پیشین) و آیندگان است. فهرست مندرجات۲ - بررسی روایات فریقین ۲.۱ - روایات شیعه ۲.۱.۱ - روایت اول ۲.۱.۱.۱ - بررسی سند روایت ۲.۱.۲ - روایت دوم ۲.۲ - روایات اهل سنت ۲.۲.۱ - دسته اول روایات مطلق ۲.۲.۲ - دسته دوم روایات مقید ۳ - تحلیل روایت ۳.۱ - مجموع طرق این روایت ۳.۲ - فهرست فضائل امام علی در روایت ۳.۳ - امیرمؤمنان برتر از همه پیشینیان ۴ - نتیجه ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - مقدمهامیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فضائل بی‌شماری دارد که در قرآن و روایات صحیح و معتبر فریقین بیان شده است. یکی از فضیلت بی‌نظیر آن حضرت نخستین مسلمان‌بودن ایشان است که این موضوع را در مقاله جدا تحت عنوان « امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نخستین مسلمان» مفصل بحث کرده‌ایم و روایات صحیح آن را از بیان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، صحابه و تابعان ذکر کرده‌ایم. آنچه در مقاله فوق به اثبات رسیده، پیشگامی آن حضرت بر دیگر صحابه در صدر اسلام است؛ اما این نوشتار بر اساس روایات معتبر شیعه و اهل سنت، موضوع پیشگامی آن حضرت را بر پیشینیان (تمامی مخلوقات در امت‌های پیشین) و آیندگان مطرح و اثبات می‌کند. ۲ - بررسی روایات فریقیندر این بخش متن روایات را از منابع شیعه و اهل سنت نقل می‌کنیم: ۲.۱ - روایات شیعهاین روایات از دو طریق نقل شده است. ۲.۱.۱ - روایت اولروایت اول از طریق امام باقر (علیه‌السّلام): مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی به نقل از امام باقر (علیه‌السّلام) با سند صحیح از زبان امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) نقل کرده که ایشان بعد از شهادت پدرشان سخنرانی نموده و چنین فرمودند: مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی عَنْ اَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ جَمِیعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ اَبِی حَمْزَةَ عَنْ اَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السّلام) قَالَ لَمَّا قُبِضَ اَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السّلام) قَامَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ (علیه‌السّلام) فِی مَسْجِدِ الْکُوفَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ اَثْنَی عَلَیْهِ وَ صَلَّی عَلَی النَّبِیِّ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ثُمَّ قَالَ اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّهُقَدْ قُبِضَ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ الْاَوَّلُونَ وَ لَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَاِنَّهُ کَانَ لَصَاحِبَ رَایَةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عَنْ یَمِینِهِ جَبْرَئِیلُ وَ عَنْ یَسَارِهِ مِیکَائِیلُ لَا یَنْثَنِی حَتَّی یَفْتَحَ اللَّهُ لَهُ.... امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: چون امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) وفات کرد: حسن بن علی (علیه‌السّلام) در مسجد کوفه به پا خاست و حمد و ثنای خدا گفت و بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درود فرستاد. سپس فرمود: ای مردم در این شب مردی وفات کرد که پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و پسینیان باو نرسند. او پرچمدار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود که جبرئیل در طرف راست و میکائیل در طرف چپش بودند. از میدان بر نمی‌گشت جز اینکه خدا به او فتح و پیروزی می‌داد.... ۲.۱.۱.۱ - بررسی سند روایتاین روایت را که از اصول کافی نقل کردیم، دو سند صحیح دارد و تفکیک آن چنین است: سند اول: محمد بن یحیی عن احمد بن محمد عن ابن محبوب عن ابی حمزة عن ابی جعفر ع قال لما قبض امیرالمؤمنین ع قام الحسن بن علی ع فی مسجد الکوفة فحمد الله و اثنی علیه... سند دوم: علی بن محمد عن سهل بن زیاد عن ابن محبوب عن ابی حمزة عن ابی جعفر ع قال لما قبض امیرالمؤمنین ع قام الحسن بن علی ع فی مسجد الکوفة فحمد الله و اثنی علیه... هرچند هردو سند صحیح است؛ اما برای اثبات صحت و پرهیز از طولانی شدن مطالب، تنها سند اول را بررسی می‌کنیم: ۱. محمد بن یحیی: محمد بن یحیی عطار قمی را بزرگان رجال شیعه توثیق کرده‌اند. نجاشی درباره ایشان می‌نویسد: محمد بن یحیی ابو جعفر العطار القمی، شیخ اصحابنا فی زمانه، ثقة، عین، کثیر الحدیث. محمد بن یحیی، کنیه‌اش ابو جعفر و مشهور به عطار قمی، بزرگ امامیه در زمان خودش، مورد اعتماد، بزرگ قوم و دارای روایات فراوان بود. ۲. احمد بن محمد: ایشان همان احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است که از بزرگان علمای شیعه می‌ّباشد. او نیز مورد توثیق علمای رجال است. نجاشی درباره ایشان می‌نویسد: احمد بن محمد بن عیسی... الاشعری.... . یکنی ابا جعفر، وابو جعفر رحمه الله شیخ القمیین، ووجههم، وفقیههم، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، کنیه‌اش ابوجعفر است. و ابوجعفر (رحمة‌الله‌علیه) بزرگ قمییان و داری جایگاه در میان آنها و فقیه آنان است. تعبیر «وجه» درباره یک راوی از سوی علمای علم رجال، دلالت بر وثاقت آن شخص دارد و اگر این تعبیر درباره فردی آورده شود، معنایش این است که او بی‌نیاز از توثیق است؛ چنانچه پدر بزرگوار شیخ بهایی در کتاب «وصول الاخیار» در این زمینه می‌فرماید: «اما نحو (شیخ هذه الطائفة) و (عمدتها) و (وجهها) و (رئیسها) ونحو ذلک فقد استعملها اصحابنا فیمن یستغنی عن التوثیق لشهرته، ایماءا الی ان التوثیق دون مرتبته». تعبیرهای: «شیخ هذه الطائفه، عمدتها و وجهها... و مانند آنها را علمای امامیه درباره کسی به کار می‌برند که به خاطر شهرتش بی‌نیاز از توثیق است، و اشاره به این است که شان او اجل از توثیق کردن (مقام او بالاتر از این است که کسی بیاید او را توثیق کند). تعبیر «عین» نیز در اصطلاح علمای رجال، دلالت بر توثیق راوی می‌کند. مرحوم نوری در «خاتمة المستدرک» از محقق کاظمی در این زمینه نقل می‌کند: «قال السید المحقق الکاظمی فی عدته، فی ذکر جملة ما یفهم منه التوثیق: وکذا قولهم: عین من عیون هذه الطائفة، ووجه من وجوهها». «سید محقق کاظمی در کتاب «عده» خودش در بیان الفاظی که مفید توثیق است، گفته است: همچنین است (یعنی توثیق فهمیده می‌شود از) قول علماء می‌گویند: عین من عیون هذه الطائفه (فلانی چشم چراغی این گروه است) یا وجهی از وجوه این طائفه است». بنابراین، با توجه به تعبیر نجاشی، احمد بن محمد بن عیسی اشعری، بی‌نیاز از توثیق است. ۳. ابن محبوب: اسم ایشان حسن بن محبوب سراد و از سوی علمای رجال شیعه توثیق شده است. مرحوم شیخ طوسی درباره‌اش می‌نویسد: الحسن بن محبوب السراد، ویقال له: الزراد، ویکنی ابا علی، مولی بجیلة، کوفی، ثقة.... وکان جلیل القدر، ویعد فی الارکان الاربعة فی عصره. حسن بن محبوب سراد، که به او «زراد» می‌گویند، کنیه‌اش ابوعلی، اهل کوفه و مورد وثوق و اعتماد است. وی انسان عالیقدری است و در زمان خودش از ارکان اربعه شمرده می‌شد (یکی از برترین علمای چهارگانه عصر خویش بود). ۴. ابی‌حمزه: اسم ایشان ثابت بن دینار است که شیخ طوسی ایشان را توثیق کرده و می‌نویسد: ثابت بن دینار، یکنی ابا حمزة الثمالی، ... ثقة. ثابت بن دینار، کنیه‌اش ابوحمزه ثمالی... ثقه است. نجاشی هم درباره ایشان می‌نویسد: ثابت بن ابی صفیة ابو حمزة الثمالی... کوفی، ثقة، . . وکان من خیار اصحابنا وثقاتهم ومعتمدیهم فی الروایة والحدیث. ثابت بن ابی‌صفیه ابو حمزه ثمالی از اهل کوفه و موثق است. وی از بهترین شیعیان بود و در نقل روایت و حدیث در میان شیعه مورد وثوق و اعتماد می‌باشد. افرادی که در سند این روایت هستند، از سوی علمای رجال و بزرگان شیعه توثیقات فراوان دارند. جهت رعایت اختصار تنها به بررسی یک سند و ذکر توثیق از سوی یکی از علمای رجال درباره هر کدام از راویان فوق، اکتفا کردیم و در نتیجه روشن شد که این روایت صحیح است. ۲.۱.۲ - روایت دومروایت دوم: از طریق زید بن الحسن: روایت مورد بحث را طبری در کتاب «ذخائر العقبی» از طریق زید بن الحسن آورده است: ذکر خطبته یوم قتل ابوه علی بن ابی طالب عن زید بن الحسن قال خطب الحسن الناس حین قتل علی بن ابی طالب رضی الله عنه فحمد الله واثنی علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیلة رجل لم یسبقه الاولون ولا یدرکه الآخرون... طرق این روایت محدود به چند راوی نمی‌شود؛ بلکه گروهی از راویان آن را نقل کرده‌اند؛ چنانچه مرحوم اربلی، صاحب کشف الغمه، بر این مطلب تصریح می‌کند: وقد روی جماعة انه خطب صبیحة اللیلة التی قبض فیها امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فحمد الله واثنی علیه وصلی علی النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وسلم ثم قال لقد قبض فی هذه اللیلة رجل لم یسبقه الاولون ولم یدرکه الآخرون... گروهی (جماعتی) نقل کرده‌اند که امام حسن (علیه‌السّلام) در صبح شبی که امیرمؤمنان از دنیا رفتند، خطبه خواند و حمد و ثنای خدا را به جای آورد و بر پیامبرش درود فرستاد... همانگونه که مرحوم اربلی فرموده‌اند، این روایت را جماعتی از محدثان نقل کرده‌اند و طریق دیگر آن را می‌توانید در کتاب (مسائل علی بن جعفر) مطالعه فرمایید. ۲.۲ - روایات اهل سنتدر منابع اهل سنت نیز آمده است که امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) بعد از شهادت پدر بزرگوارشان خطبه خواندند و به ویژگی‌های بی‌نظیر آن حضرت از جمله پیشگامی ایشان نسبت به پیشنیان و آیندگان تصریح نمودند. این روایات در منابع آنها از طرق متعد و به دو صورت نقل شده است: گاهی به صورت مطلق پیشگامی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) را بر پیشینیان بیان کرده‌اند؛ و گاهی در برخی از سندها و طرق، مقید به «علم و عمل» شده است. ابتدا روایات مطلق و پس از آن روایات مقید را ذکر می‌کنیم: ۲.۲.۱ - دسته اول روایات مطلق۱. ابوالطفیل کنانی صحابی: ابوالطفیل یکی از صحابه جلیل‌القدر رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که این روایت را از امام مجتبی (علیه‌السّلام) نقل کرده است: حدثنا احمد بن زهیر قال نا احمد بن یحیی الصوفی قال نا اسماعیل بن ابان الوراق قال نا سلام بن ابی عمرة عن معروف بن خربوذ عن ابی الطفیل قال خطب الحسن بن علی بن ابی طالب فحمد الله واثنی علیه وذکر امیرالمؤمنین علیا رضی الله عنه خاتم الاوصیاء ووصی خاتم الانبیاء وامین الصدیقین والشهداء، ثم قال یا ایها الناس لقد فارقکم رجلما سبقه الاولون ولا یدرکه الآخرونلقد کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یعطیه الرایة فیقاتل جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره فما یرجع حتی یفتح الله علیه ابوالطفیل می‌گوید: حسن بن علی خطبه خواند و حمد و ثنای الهی را به جا آورد و فرمود: امیرمؤمنان خاتم اوصیاء پیامبران و وصی خاتم پیامبران، امین راستگویان و شهداء بود. آنگاه فرمود: ای مردم! مردی از میان شما رفت که گذشتگان از او سبقت نگرفتند و آیندگان به پای او نمی‌رسند. طبرانی در «المعجم الکبیر»، این روایت را از طریق «هبیره» با سند معتبر نقل کرده است: تصحیح روایت توسط هیثمی: هیثمی روایت ابوالطفیل را نقل کرده و در پایان آن تصریح می‌کند که سند احمد و برخی طرق بزار و طبرانی «معتبر» است: عن ابی الطفیل قال خطبنا الحسن بن علی بن ابی طالب فحمد الله واثنی علیه وذکر امیرالمؤمنین علیا رضی الله عنه خاتم الاوصیاء ووصی الانبیاء وامین الصدیقین والشهداء ثم قال یا ایها الناس لقد فارقکم رجل ما سبقه الاولون ولا یدرکه الآخرون... و در پایان روایت می‌گوید: ورواه احمد باختصار کثیر واسناد احمد وبعض طرق البزار والطبرانی فی الکبیرحسان. این روایت را احمد بن حنبل با اختصار بسیار نقل کرده و سند احمد و برخی طرق بزار و طبرانی در معجم الکبیر حسن است. ۲. طریق هبیرة بن یریم طبرانی در معجم الکبیر این روایت را از طریق هبیره با پنج سند نقل کرده و در نخستین سندش روایت به صورت مطلق این‌گونه آ مده است: حدثنا بِشْرُ بن مُوسَی ثنا یحیی بن اِسْحَاقَ السَّیْلَحِینِیُّ ثنا یَزِیدُ بن عَطَاءٍ عن ابی اِسْحَاقَ عن هُبَیْرَةَ بن یَرِیمَ اَنَّ الْحَسَنَ بن عَلِیٍّ رضی اللَّهُ عنه خَطَبَ الناس فقال یا اَیُّهَا الناس لقد فَقَدْتُمْ رَجُلالم یَسْبِقْهُ الاَوَّلُونَ وَلا یُدْرِکُهُ الآخِرُونَ... تصحیح این سند: ابوبکر قطیعی از علمای متوفای قرن چهارم (۳۶۸هـ) است. سند نخست طبرانی را «حسن» می‌داند: وبه حدثنا السیلحینی قال حدثنا یزید بن عطاء عن ابی اسحاق عن هبیرة بن یریم ان الحسن بن علی خطب الناس فقال ایها الناس لقد فقدتم رجلا لم یسبقه الاولون ولم یدرکه الآخرون... حسن. طبرانی در سند دیگر نیز این روایت را به صورت مطلق آورده است: البانی محدث پرآوازه وهابی در کتاب مختصر السلسلة الصحیحه، به «معتبر بودن» دو طریق هبیره تصریح کرده است: عن ابی هبیرة بن یریم قال: سمعت الحسن بن علی قام فخطب الناس فقال: یا ایها الناس! لقد فارقکم امس رجلما سبقه الاولونولا یدرکه الآخرون.... (حسن بطریقیه) [۱۹]
البانی، مختصر السلسلة الصحیحه، ج۵، ص۶۶۰.
تصحیح ابن‌حبان: ابن‌حبان نیز روایت هبیره بن یریم را در کتاب «صحیح» خود آورده و نشانه این است که ایشان هم این روایت را صحیح می‌داند: اخبرنا الحسن بن سفیان حدثنا ابو بکر بن ابی شیبة حدثنا عبدالله بن نمیر عن اسماعیل بن ابی خالد عن ابی اسحاق عن هبیرة بن یریم قال سمعت الحسن بن علی قام فخطب الناس فقال یا ایها الناسلقد فارقکم امس رجل ما سبقه ولا یدرکه الآخرون... ای مردم دیروز کسی را از دست دادید که نه کسی از گذشتگان (در فضیلت) بر او سبقت گرفته و نه آیندگان به او (در فضیلت و برتری) خواهند رسید. ایشان در کتاب دیگر خود نیز روایت را با این عبارت آورده است: ... والله لقد مات فیکم رجل ما سبقه الاولون ولا یدرکه الآخرون... تعلیقه البانی بر صحیح ابن حبان در تصحیح سند هبیره: البانی در کتاب «التعلیقات الحسان علی صحیح ابن حبان»، سند این روایت را که ابن‌حبان در کتابش از طریق هبیره نقل کرده، صحیح می‌داند: اَخْبَرَنَا الْحَسَنُ بْنُ سُفْیَانَ حَدَّثَنَا اَبُو بَکْرِ بْنُ اَبِی شَیْبَةَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ نُمَیْرٍ عَنْ اِسْمَاعِیلَ بْنِ اَبِی خَالِدٍ عَنْ اَبِی اِسْحَاقَ عَنْ هُبَیْرَةَ بْنِ یَرِیمَ قَالَ: سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ قَامَ فَخَطَبَ النَّاسَ فَقَالَ: یَا اَیُّهَا النَّاسُ لَقَدْ فارَقَکُمْ اَمْسِ رَجُلٌ مَا سَبَقَهُ وَلَا یُدْرِکُهُ الْآخِرُونَ..... = (۶۹۳۶)(۸: ۳) (تعلیق الشیخ الالبانی) صحیح ((الصحیحة)) (۲۴۹۶). [۲۲]
البانی، محمد ناصرالدین، التعلیقات الحسان علی صحیح ابن حبان، ج۱۰، ص۷۴، الطبعة الاولی، ناشر:دار باویز.
۳. طریق جابر بن سمره صحابی: دولابی در کتاب «الذریة الطاهرة النبویه»، این روایت را از طریق خالد بن جابر و او از پدرش جابر (جابر بن سمره) نقل کرده است: حدثنا عمرو بن علی ابو حفص ویزید بن سنان ابو خالد قالا حدثنا ابو عاصم حدثنا سکین بن عبدالعزیز قال اخبرنی خالی حفص بن خالد قال حدثنی ابی خالد بن جابر عن ابیه جابر قال لما قتل علی بن ابی طالب قام الحسن خطیبا فقال لقد قتلتم والله رجلا فی لیلة نزل فیها القرآن وفیها رفع عیسی بن مریم وفیها قتل یوشع فتی موسی واللهما سبقه احد کان قبله ولا یدرکه احد یکون بعده... وقتی علی بن ابی‌طالب کشته شد، حسن بن علی خطبه خواند و فرمود: شما در شب نزول قرآن، .... مردی را کشتید که هیچ یکی از افراد قبل از او بر ایشان پیشی نگرفتند و افرادی نیز که بعدا می‌آیند به پای آن حضرت نخواهد رسید. ۴. زید بن حسن بن علی: دولابی در کتاب «الذریة الطاهرة النبویة»، این روایت از طریق زید بن علی نقل کرده است: اخبرنی ابو القاسم کهمس بن معمر ان ابا محمد اسماعیل بن محمد ابن اسحاق بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب حدثهم حدثنی عمی علی بن جعفر بن محمد بن حسین بن زید عن الحسن بن زید بن حسن بن علی عن ابیه قال خطب الحسن بن علی الناس حین قتل علی فحمد الله واثنی علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیلة رجللم یسبقه الاولون ولا یدرکه الآخرون.... محب‌الدین طبری نیز این روایت را از طریق زید بن حسن بن علی نقل کرده است: ۵. ابوعبدالرحمن السلمی: یوسف بن احمد یغموری در کتاب «نور القبس»، این روایت را از طریق ابوعبدالرحمان سلمی نقل کرده است: قال ابو عبد الرحمان السُلمی: خطبنا الحسن بن علی رضی الله عنهما بعد وفاة علیّ رضی الله عنه، فقال: یاایها الناس، والله قد فقدتم رجلاً ما سبقه احد کان قبله، ولا یلحقه احدٌ یکون بعده، کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یبعثه جبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره، حسن بن علی بعد از وفات علی (رضی‌الله‌عنه) در میان خطبه خواند و فرمود: ای مردم به خدا سوگند، شما مردی را از دست دادید که هیچ فردی قبل از او بر ایشان پیشی بگیرد و بعد از او نیز فردی نیست که به پای او برسد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وقتی ایشان را به جنگ می‌فرستاد، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ، آن حضرت را همراهی می‌کردند. ۶ و۷ و ۸. طریق زید بن وهب، عبدالله بن نجی و عاصم بن ضمره: دولابی در کتاب «الذریة الطاهرة النبویة»، خطبه امام حسن (علیه‌السّلام) را با چهار طریق (ابوالطفیل، زید بن وهب، عبدالله بن نجی و عاصم بن ضمره) نقل کرده و طریق ابوالطفیل را در روایت نخست نقل کردیم، و در سه طریق دیگر (زید بن وهب، عبدالله بن نجی و عاصم بن ضمره) نیز امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) پیشگام همگان معرفی شده است: حدثنا احمد بن یحیی الاودی حدثنا اسماعیل بن ابان الوراق حدثنا عمرو عن جابر عن ابی الطفیل وزید بن وهب وعبدالله بن نجی وعاصم بن ضمرةعن الحسن بن علی قال لقد قبض فی هذه اللیلة رجل لم یسبقه احد کان قبله ولم یخلف بعده مثله وهو علی بن ابی طالب حبیب رسول الله واخوه. حسن بن علی فرمود: در این شب مردی از دنیا رفت که هیچ فردی قبل از ایشان، بر او پیشگام نشدند و بعد از ایشان فردی همانند او نخواهد بود و او علی بن ابی‌طالب حبیب رسول خدا و برادر اوست. ۲.۲.۲ - دسته دوم روایات مقید۱. طریق علی بن الحسین (علیه‌السّلام): حاکم نیشابوری خطبه امام حسن (علیه‌السّلام) را از طریق امام علی بن حسین (علیه‌السّلام) چنین نقل کرده است: (حدثنا) ابو محمد الحسن بن محمد بن یحیی ابن اخی طاهر العقیقی الحسنی ثنا اسماعیل بن محمد بن اسحاق بن جعفر ابن محمد بن علی بن الحسین حدثنی عمی علی بن جعفر بن محمد حدثنی الحسین بن زید عن عمر بن علی عن ابیه علی بن الحسین قال خطب الحسن بن علی الناس حین قتل علی فحمد الله واثنی علیه ثم قال لقد قبض فی هذه اللیلة رجللا یسبقه الاولون بعمل ولا یدرکه الآخرونوقد کان رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یعطیه رایته فیقاتل وجبریل عن یمینه ومیکائیل عن یساره فما یرجع حتی یفتح الله علیه... عمر بن علی از پدرش نقل کرده هنگامی که علی (علیه‌السّلام) کشته شد، حسن بن علی (علیهما‌السّلام) با مردم خطبه خواند، حمد خدا گفت و ثنای او را به جای آورد. سپس فرمود: در این شب مردی درگذشت که در عمل پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و آیندگان نیز به پای وی نخواهند رسید. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرچم را به دستش می‌داد، او می‌جنگید در حالی که جبرئیل از جانب راست و میکائیل از سمت چپ همراه او بود و بر نمی‌گشت مگر این که خداوند پیروزی را نصیبش می‌کرد..... ۲. طریق عمرو بن حبشی: (با سند معتبر) ابن ابی شیبه با سند معتبر از عمرو بن حبشی نقل می‌کند: ۳۲۷۷۳ حدثنا وکیع عن اسرائیل عن ابی اسحاق عن عمرو بن حبشی قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاة علی فقال لقد فارقکم رجل بالامسلم یسبقه الاولون بعلمولا یدرکه الآخرون کان رسول الله صلی الله علیه وسلم یعطیه الرایة فلا ینصرف حتی یفتح الله علیه. بعد از وفات علی (علیه‌السّلام)، حسن بن علی برای ما خطبه خواند و فرمود: دیروز مردی از شما جدا شد که پیشینیان در علم بر وی پیشی نگرفتند و آیندگان نیز به مقام علمی او نخواهند رسید. رسول خدا وقتی پرچم را به دستش می‌داد، تا خداوند پیروزی را نصیبش نمی‌کرد بر نمی‌گشت. محقق کتاب در پاورقی می‌گوید: اسناد المصنف حسن. سندی که ابن ابی شیبة در اینجا آورده، معتبر می‌باشد. احمد بن حنبل نیز روایت را از همین طریق با سند صحیح نقل کرده است: حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی ابی ثنا وَکِیعٌ عن اِسْرَائِیلَ عن ابی اِسْحَاقَ عن عَمْرِو بن حبشی قال خَطَبَنَا الْحَسَنُ بن علی بَعْدَ قَتْلِ علی رضی الله عنهما فقال لقد فَارَقَکُمْ رَجُلٌ بِالاَمْسِما سَبَقَهُ الاَوَّلُونَ بِعِلْمٍوَلاَ اَدْرَکَهُ الآخِرُونَ.... این روایت را بزار در کتاب (مسند البزار، ) نیز با همین سند نقل کرده است. تصحیح سند روایت از سوی محققان مسند احمد: احمد محمد شاکر محقق این کتاب در ذیل روایت می‌گوید: اسناده صحیح. سند این روایت صحیح است. سِندی محقق دیگر این کتاب علاوه بر اینکه سند را معتبر می‌داند، در ذیل روایت چنین می‌نویسد: قوله «لم یسبقه الاولون: » اراد: غیر الانبیاء، و هذا لا ینافی مساواة بعض ایاه فی العلم. مقصود امام حسن (علیه‌السّلام) که فرمود: لم یسبقه الاولون، غیر انبیاء است؛ اما این سخن منافات ندارد که امیر مؤمنان با برخی انبیاء در علم مساوی است. [۳۲]
احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل، ج۲، ص۱۹۷، روایت ۹۶۵، ناشر:
تصحیح ابوبکر خلال: وی نیز بعد از نقل روایت، تصریح نموده که راویان سند «عمرو بن حبشی» مورد قبول علمای رجال اهل سنت وموثق هستند: اخبرنا محمد قال انبا وکیع عن اسرائیل عن ابی اسحاق عن عمرو بن حبیشی قال خطبنا الحسن بن علی بعد موت علی رحمه الله فقال لقد فارقکم بالامس رجللم یسبقه الاولون بعلمولم یدرکه الآخرون... فی اسناده عمرو بن حبشی قال عنه ابن حجرمقبول وبقیة رواته ثقات. در سند این روایت، عمرو بن حبشی است که از نظر ابن‌حجر مقبول و بقیه راویان نیز موثق هستند. ۳. طریق هبیره: همانگونه که تذکر دادیم، این روایت از طریق هبیره با اسناد متعدد نقل شده و در برخی از اسناد، روایت به صورت مقید نقل شده که یکی از اسنادش این است: حدثنا عبد اللَّهِ حدثنی ابی ثنا وَکِیعٌ عن شَرِیکٍ عن ابی اِسْحَاقَ عن هُبَیْرَةَ خَطَبَنَا الْحَسَنُ بن عَلِیٍّ رضی الله عنه فقال لقد فرقکم رَجُلٌ بِالاَمْسِلم یَسْبِقْهُ الاَوَّلُونَ بِعَلْمٍوَلاَ یُدْرِکُهُ الآخِرُونَ کان رسول اللَّهِ صلی الله علیه وسلم یَبْعَثُهُ بِالرَّایَةِ جِبْرِیلُ عن یَمِینِهِ وَمِیکَائِیلُ عن شِمَالِهِ لاَ یَنْصَرِفُ حتی یُفْتَحَ له. احمد محمد شاکر محقق این کتاب در ذیل روایت می‌گوید: اسناده صحیح. ۴. از طریق عاصم بن ضمره: ابن ابی‌شیبه استاد بخاری این روایت را از طریق عاصم بن ضمره چنین نقل کرده است: حدثنا شریک عن ابی اسحاق عن عاصم بن ضمرة قال خطب الحسن بن علی حین قتل علی فقال یا اهل الکوفة او یا اهل العراق لقد کان بین اظهرکم رجل قتل اللیلة او اصیب الیوملم یسبقه الاولون بعلمولا یدرکه الآخرون کان النبی صلی الله علیه وسلم اذا بعثه فی سریة کان جبریل عن یمینه ومیکایل عن یساره فلا یرجع حتی یفتح الله علیه. عاصم بن ضمره می‌گوید: هنگامی که علی کشته شد، حسن بن علی برای مردم کوفه خطبه خواند و فرمود: ای اهل کوفه (یا ای اهل عراق)... که پیشنیان بر علم پیشی نگرفتند و آیندگان به پای او نمی‌رسند. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وقتی او را به جنگ می‌فرستاد، جبرئیل از سمت راست و میکائیل از سمت چپ او را همراهی می‌کردند. او بر نمی‌گشت مگر این که خداوند پیروزی را نصیبش می‌کرد. ۵. طریق ابی‌رزین: این فرمایش امام مجتبی (علیه‌السّلام) به گزارش ابن ابی‌شیبه از طریق ابی‌رزین نیز نقل شده است: حدثنا عبدالله قال حدثنی ابی نا وکیع عن شریک عن عاصم عن ابی رزین قال خطبنا الحسن بن علی بعد وفاة علی وعلیه عمامة سوداء فقال لقد فارقکم رجللم یسبقه الاولون بعلمولا یدرکه الآخرون. ۳ - تحلیل روایتدر این بخش به تشریح چند مطلب مرتبط به این روایات می‌پردازیم: ۳.۱ - مجموع طرق این روایتبا تحقیقی که به آن دست یافتیم، این روایت در منابع اهل سنت مجموعا یازده طریق دارد و از مجموع آن، سه طریق (ابوالطفیل کنانی، هبیرة بن یریم، عمرو بن حبشی) صحیح هستند و تصحیحات علمای رجال، محققان کتاب و علمای دیگر همانند هیثمی و البانی را ذیل همان روایات آوردیم. در منابع شیعه نیز به فرموده مرحوم اربلی، این روایت را گروهی راوایان نقل کرده‌اند و تنها به روایت امام باقر (علیه‌السّلام) با دو سند نقل شده که هر دو سند آن صحیح است و راویان آن مورد بررسی قرار گرفت. علاوه بر آن، اگر این سه طریق را علمای اهل سنت تصحیح هم نمی‌کردند، نیاز به بررسی سندی نبود؛ چرا که روایت در حد استفاضه است و روایتی که مستفیض باشد، بررسی سندی در آن معنایی ندارد؛ زیرا طرق و اسناد روایات، یکدیگر را تقویت می‌کنند؛ چنانچه حتی ابن‌تیمیه در این‌باره می‌گوید: فان تعدد الطرق وکثرتها یقوی بعضها بعضا حتی قد یحصل العلم بها ولو کان الناقلون فجارا فساقا فکیف اذا کانوا علماء عدولا. تعدد طرق و زیاد بودن آنها، برخی از سندها برخی دیگر را تقویت می‌کنند و علم و یقین به آن حاصل می‌شود، هرچند راوایان آن انسان‌هایی باشند که غرق در گناه و تبهکار باشند؛ پس زمانی که راویان آن علمای عادل باشند (حال این روایت) چگونه است. (یعنی به طریق اولی اگر راویان روایت انسان‌های عادل باشند، تعدد طرق باعث تقویت یکدیگرمی شوند) ۳.۲ - فهرست فضائل امام علی در روایتاین روایت چند فضیلت بی‌نظیر را برای امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بیان می‌کند: ۱. آن حضرت از همه پیشینیان (حتی انبیا) به جز پیامبر خاتم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برترند. ۲. آیندگان نیز در فضائل به آن حضرت نمی‌رسند. ۳. آن حضرت پرچمدار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمان ایشان بوده است. ۴. دو فرشته مقرب الهی (جبرئیل و مکائیل) در تمامی جنگ‌ها، همراه و یاور حضرت بوده‌اند. ۵. امیرمؤمنان در هرجنگی که پرچم را به دست گرفت از میدان نبرد به اذن و یاری خداوند فاتح و پیروز بر می‌گشت. ۶. آن حضرت وصی پیامبران است. ۷. مقام خاتم الاوصیا به حضرت امیر (علیه‌السّلام) اختصاص دارد. ۸. ایشان امین صدیقان و شهداست. ۳.۳ - امیرمؤمنان برتر از همه پیشینیاننکته مهمی که ما در این مقاله به دنبال اثبات آن هستیم این است که امیرمؤمنان (علیه‌السلام) بر همه پیشینیان و تمام افرادی که از آغاز خلقت تاکنون قبل از حضرت بوده‌اند، برتری دارد و پیشگام و پیشتاز آنهاست. این مطلب از عبارت‌های: «ما سبقه الاولون»، «لایسبقه الاولون» به دست می‌آید که در بیشترین اسناد روایت بیان شد. برخی تعبیرات دیگر نیز همین نکته را تایید و بر آن تاکید می‌کند: ۱. ابوبکر بزار در کتاب «البحر الزخار» این روایت را از طریق ابوخالد بن حیان نقل کرده و در آن آمده است که امام حسن (علیه‌السّلام) فرمود: والله ما سبقه احد کان قبله ولا یدرکه احد کان بعده. . حدثنا عمرو بن علی قال نا ابو عاصم قال نا سکین بن عبد العزیز قال حدثنی حفص بن خالد قال حدثنی ابی خالد بن حیان قال لما قتل علی بن ابی طالب رضی الله عنه قام الحسن بن علی خطیبا... فقالوالله ما سبقه احد کان قبله ولا یدرکه احد کان بعده... و در پایان روایت، سند آن را نیز صالح می‌داند: واسناده صالح ولا نعلم یحدث عن حفص بن خالد غیر سکین بن عبد العزیز. ۲. در نقل جابر بن سمره نیز (که قبلا ذکر کردیم) آمده است: والله ما سبقه احد کان قبله ولا یدرکه احد یکون بعده. ۳. در نقل عبد الرحمن سلمی نیز این تعبیر آمده بود: والله قد فقدتم رجلاً ما سبقه احد کان قبله، ولا یلحقه احدٌ یکون بعده، ۴. در سندی که دولابی از چهار طریق (ابوالطفیل، زید بن وهب، عبدالله بن نجی و عاصم بن ضمره) نقل کرده نیز این عبارت آمده بود: لقد قبض فی هذه اللیلة رجل لم یسبقه احد کان قبله ولم یخلف بعده مثله وهو علی بن ابی طالب حبیب رسول الله واخوه. ۵. مسعودی در کتاب «مروج الذهب»، نیز روایت را با عبارتی نقل کرده، که گویای برتری امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بر همه مخلوقات قبل از ایشان حتی پیامبران الهی است جز این که مقام نبوت را ندارد: واللّه لقد قبض فیکم اللیلة رجلما سبقه الاولون الا بفضل النبوة، ولا یدرکه الاخرون، ... به خدا سوگند در این شب مردی از میان شما رفت که پیشینیان جز مقام نبوت بر ایشان سبقت نگرفتند و آیندگان نیز به فضایل او نخواهند رسید. [۴۲]
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ج۱، ص۳۴۱.
۶. در نقل شهاب‌الدین ابشیهی در کتاب «المستطرف فی کل فن مستطرف» این نکته به صورت روشن استفاده می‌شود که امام حسن (علیه‌السّلام) فرمود: لقد قبض فی هذه اللیلة رجل ما سبقه الاولون بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم ولا یدرکه الآخرون... بنابراین، امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) طبق این روایات، حتی بر پیامبران گذشته برتری دارند جز این که آن حضرت مقام نبوت را ندارد. البته ذکر این نکته الزامی است که بحث پیشگامی و تقدم امیرمؤمنان نسبت به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مطرح نیست؛ بلکه رسول خاتم اشرف مخلوقات و برتر از همه افراد بشر است و حضرت علی خود را در مقابل ایشان عبدی در مقابل مولایش می‌داند. بنابراین، از روایت، پیشگامی امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) از همه پیشینیان قبل از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اثبات می‌شود. نکته پایانی مورد توجه این است که اگر در برخی از روایات پیشگامی حضرت مقید به «علم، عمل و حلم» شده، با روایاتی که پیشتازی مطلق حضرت را بیان می‌کنند تعارضی ندارند؛ چرا که این موارد برجسته‌ترین فضائل انسانی و شاخصه‌های پیامبران گذشته است و با اندک تاملی در می‌یابیم که این روایات نیز به همان روایات مطلق بر می‌گردد و فضائل حضرت محدود به این موارد نیست. از همین‌رو است که در نقل ابشیهی از علمای اهل سنت در کتاب «المستطرف فی کل فن مستطرف»، امام حسن (علیه‌السّلام) مصیبت از دست دادن امیرمؤمنان آن قدر عمیق و دردناک بیان کرده که همه عالم تکوین و تشریع در سوگ حضرت نشسته‌اند: لقد قبض فی هذه اللیلة رجل ما سبقه الاولون بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم ولا یدرکه الآخرون فعند الله نحتسب ما دخل علینا وعلی جمیع امة محمدصلی الله علیه وسلم فوالله لا اقول الیوم الا حقا لقد دخلت مصیبة الیوم علی جمیع العباد والبلاد والشجر والدواب... در این شب مردی از دنیا رفت که بعد از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هیچ یکی از پیشینیان بر او سبقت نگرفت، و آیندگان نیز به او نمی‌رسند؛ مصیبتی را که بر ما و بر تمامی امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وارد آمده است، به خداوند واگذار می‌کنیم. به خدا سوگند، آنچه را امروز می‌گویم حق است، امروز مصیبتی بر تمام بندگان، شهرها، درختان و جنبدگان وارد شد. ۴ - نتیجهطبق این روایات که از نظر شیعه و اهل سنت صحیح هستند، امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) بر همه پیشینیان و از جمله بر پیامبران گذشته (جز در مقام نبوت) برتری دارند، و پیشگام از همه آنها است و آیندگان نیز نمی‌توانند به مقام آن حضرت دست یابند. هرچند برخی از اسناد این روایت، پیشگامی حضرت را در مقام (علم، عمل و حلم) بیان می‌کنند، اما اسنادی که به صورت مطلق (لم یسبقه الاولون ولا یدرکه الآخرون) آمده، بیشتر از روایات مقید هستند و هر دو دسته هرگز با هم تعارضی ندارند و در نتیجه پیشگامی مطلق ایشان بر اولین و آخرین ثابت می‌شود. حال با این اوصاف اگر فردی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را کنار بزند و افراد دیگر را بر ایشان مقدم کند، آیا در مقابل خداوند عذری دارد؟! ۵ - پانویس۶ - منبعموسسه ولیعصر، برگرفته از مقاله «آیا امیر مؤمنان (علیه السلام) پیشگام اولین و آخرین است؟». رده‌های این صفحه : مقالات مؤسسه ولیعصر
|